تعریف آلودگی خاک:
خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند طبیعت است. خاکها به عنوان پالایندههای طبیعت محسوب میشوند. علاوه بر اینکه تأمینکننده مواد غذایی هستند، خاصیت تصفیهکنندگی نیز دارد. این خاصیت خاک در اثر خواص فیزیکی آنها (عمل نفوذ آب از منافذ)، خواص شیمیایی آنها (جذب سطحی و تبخیر) و خواص زیستی آنها (تجزیه و فساد مواد آلی) حاصل میگردد.
بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکانپذیر نخواهد بود. ۹۵% غذای انسان از زمین حاصل میشود. برنامهریزی برای داشتن خاکی سالم و تولیدکننده لازمه بقای انسان است. ورود مواد، ارگانیسمهای زیستی یا انرژی به درون خاک سبب تغییر کیفیت خاک میشود. همین مسئله باعث میشود که خاک از حالت طبیعی خود خارج شود.
خاک از دو بخش تشکیل شده است. یکی بخش زنده خاک و دیگری بخش مرده خاک میباشد. بخش مرده خاک شامل سنگهای هوازده و مواد معدنی حاصل از پوسیدگی گیاهان و جانوران میباشد (که مواد آلی یا هوموس نامیده میشود) و هوا و آب نیز در این بخش قرار میگیرند. اما خاک زنده، خاکی است که دارای جانوران کوچک همچون حشرات و کرمها است و در آن گیاهان، قارچها، باکتریها و سایر میکروبها قرار دارند. نمونه بارز خاک ۵۰% مواد معدنی و آلی و ۵۰% هوا و آب دارد که فضاهای خالی موجود در خاک را پر میکند و ارگانیسمهای زنده خاک را نگه میدارد.
بر اثر فعالیتهای مختلف انسانی، خاک دچار آلودگی میشود. اکثر این آلودگیها بر اثر تصادف وسایل نقلیهای که مواد آلوده کننده جابجا میکنند، اتفاق میافتد. آلوده کنندههای دیگری که سبب آلودگی خاک میشوند شامل اتومبیلها، کامیونها و هواپیماهایی هستند که زباله جابجا نمیکنند ولی موادی از قبیل سوخت حمل میکنند، که بر اثر ریخته شدن و خارج شدن آنها از وسیله نقلیه آلودگی خاک رخ میدهد. عواملی مانند فعالیتهای انسانی نیز باعث آلودگی خاک میشوند. ریختن مواد سمی مانند انواع حلالها، مواد رنگی و شویندهها آلودگی زمین و خاک را گسترش میدهند.
خاکها به عنوان پالایندههای طبیعت محسوب میشوند. علاوه بر اینکه تأمینکننده مواد غذایی هستند، خاصیت تصفیه کنندگی نیز دارد. این خاصیت خاک در اثر خواص فیزیکی آنها (عمل نفوذ آب از منافذ)، خواص شیمیایی آنها (جذب سطحی و تبخیر) و خواص زیستی آنها (تجزیه و فساد مواد آلی) حاصل میگردد.
عوامل آلودگی خاک:
- زبالهها
- فعالیتهای صنعتی
- عوامل کشاورزی
- عوامل نفتی
زبالهها
یکی از مهمترین منابع آلوده سازی خاکها زبالهها میباشند. زبالهها میتوانند به داخل زمین نفوذ کنند و منابع آبی را نیز آلوده کنند.
روشهای دفع زباله به طرق زیر است:
- روش دفن
- روش سوزاندن
- روش بازیافت
در روش دفن، مناطقی به نام لندفیلد ایجاد میکنند و زباله را در آنجا دفن میکنند. در این روش زباله را در زیر زمین مدفون میکنند تا از سطح زمین پاک شود ولی مشکلات بعدی ایجاد میشود. این مشکلات شامل:
- آلودگی منابع آبی
- تولید بوی بد و گاز سمی متان که خطر آتش سوزی را فراهم کند.
- تجمع حشرات و موجودات موذی
برای رفع این مشکلات اقدامات زیر پیشنهاد میشود:
- بکارگیری فنآوری مؤثر برای دفن مثل فشرده سازی و پوشانیدن روزنهها
- دفن زبالهها بالاتر از مرتفع ترین سطوح آبهای زیرزمینی
- ایجاد لایههای غیرقابل نفوذ در ساختمان لندفیلدها
- ایجاد سیستم زهکشی برای جمع آوری شیرابهها
- استفاده از گازهای تولید شده در لندفیلدها
در روش سوزاندن تمام زبالهها را در محلی دور از محل سکونت جمع آوری میکنند و بعد آنها را آتش میزنند. یکی از بدترین روشهای دفع زباله سوزاندن است، زیرا ایجاد گازهای بسیار سمی میکند که باعث آلودگی هوا میشود که جبرانناپذیر است و بعد مشکلات خاکستر زبالهها همچنان باقی میماند و آلودگی بصری چشم اندازی ایجاد میکند.
بهترین روش دفع زباله روش بازیافت است. انسان میتواند با ذخیره برخی مواد زائد و استفاده مجدد از آنها به کاهش مقدار ضایعات کمک کند. در این روش نه تنها از ایجاد زبالههای بیشتری جلوگیری میکنیم بلکه در هزینه نیز بسیار صرفهجویی میگردد.
فعالیتهای صنعتی
در اکثر شهرها شاهدیم که پسابهای کارخانهها به رودخانهها ریخته میشود که این مسئله علاوه بر آلودگی آبهای سطحی و آلودگی خاک به آلوده شدن منابع زیرزمینی نیز منجر میشود. دود و آلایندههایی که بهصورت گاز و بخارات سمی از دودکشهای عظیم کارخانهها بیرون میآید، علاوه بر آلودگیهای هوای شهرها و ایجاد مشکلات تنفسی برای انسانها باعث تشکیل باران اسیدی میشود. بیشترین آلودگیها در منابع خاک، در اطراف پالایشگاههاست.
مقاومت و پایداری عناصر سنگین در خاک نسبت به سایر آلایندهها بسیار طولانی بوده و آلودگی خاک توسط فلزات سنگین تقریبا دائمی است. فلزات سنگین شامل سرب، کادمیوم، نقره و جیوه هستند که اثرات زیانبار آنها بر موجودات زنده ثابت شده است و بارها موجب حوادث زیست محیطی شدهاند. بعضی از این اثرات زیانبار فلزات سنگین شامل موارد زیر است: اختلال فعالیتهای بیولوژیک خاک، اثرات سمی بر گیاهان و اثرات زیانبار بر انسان در اثر ورود مواد به زنجیره غذایی.
این روشها شامل کلیه آلایندههایی است که توسط کارخانجات وارد خاک میشود.
این پسماندها شامل:
- پسماندهای صنایع فولاد و نیروگاهها
- پسماندهای صنایع شیمیایی
- پسماندهای صنایع ذوب آهن و فولادسازی
- پسماندهای صنایع فلزکاری
- پسماندهای صنایع نفت (استخراج و پالایش)
- پسماندهای صنایع چوب، سلولز و کاغذ سازی
- پسماندهای صنایع چرم سازی
- پسماندهای صنایع مواد غذایی
میباشند.
بحث عمده آلودگیهای صنعتی تجمع فلزات سنگین در خاک است. این فلزات شامل سرب، کادمیوم، نقره و جیوه هستند که اثرات زیانبار آنها بر روی موجودات زنده ثابت شده است و بارها موجب حوادث زیست محیطی شده اند. بعضی از این اثرات شامل:
- اختلال فعالیتهای بیولوژیک خاک
- اثرات سمی روی گیاهان
- اثرات زیانبار روی انسان در اثر ورود مواد به زنجیره غذایی
میباشند.
سه روش اصلی برای پاکسازی خاک وجود دارد:
- میتوان خاک را تا عمق مشخصی حفر کرد از منطقه مورد نظر دور کرد و سپس آن را ترمیم کرد.
- میتوان خاک را در همان منطقهای که وجود دارد به صورت درجا ترمیم کرد.
- روش دیگر، روشی است که خاک را در منطقه نگه میدارند و به آن مواد کمکی برای جلوگیری از گسترش آلودگی به گیاهان، جانوران و انسان وارد میکنند.
معمولاً برای جلوگیری از انتشار آلودگی خاک بر روی خاک پلاستیک بزرگی میکشند تا آب باران به درون آن نفوذ نکند و آلودگی به سایر مناطق راه پیدا نکند.
روشهای ترمیم خاک شامل استفاده از آب برای خارج کردن آلایندهها از خاک، استفاده از حلالهای شیمیایی یا هوایی، یا از بینبردن آلایندهها با کمک سوزاندن، کمک به ارگانیسمهای طبیعی برای شکستن اتمهای آلایندهها، اضافه کردن مواد به خاک برای محافظت آن و جلوگیری از انتشار آلودگی به سایر نقاط.
عوامل کشاورزی
استفاده بیش از حد سموم و کودهای کشاورزی، آنتیبیوتیکها و هورمونها در دام و آبیاری مزارع با فاضلابهای آلوده از عوامل کشاورزی مؤثر در آلودگی خاک است. سرطان، بیماریهای عصبی و تنفسی و پوستی از اثرات دراز مدت آفتکشها بر انسان است.
آفتکشها از راههای مختلفی وارد خاک میشوند که عبارتند از: از طریق کاربرد مستقیم آنها در خاک؛ از طریق سمپاشی و برگشت مستقیم ذرات سموم معلق در هوا به زمین؛ سموم جذب شده در سطح ذرات خاک معلق در هوا و نشست آنها بر زمین و بقایای نباتی که به خاک اضافه میشوند و سموم جذب شده به وسیله موجودات زنده خاک (غیرذرهبینی) است. کودهای شیمیایی خواص خاک را تغییر میدهند یعنی نفوذپذیری خاک را نسبت به هوا و آب کم میکنند و اصطلاحاً خاکها را سخت میکنند.
سموم شیمیایی نیز در خاک آلودگی ایجاد میکنند. تعدادی از آفات بهویژه حشرات در مقابل سموم مصرفی مقاوم میشوند که ناچار هستیم یا تعداد سمپاشی را افزایش دهیم یا غلظت سموم را بالا ببریم. این سموم به راحتی تجزیه نمیشوند و برای سالیان دراز در خاک باقی میمانند.
آلودگی نفتی
مواد نفتی و مشتقات آنها در اثر حمل و نقل یا ذخیرهسازی ممکن است موجب آلودگی خاک شود. هرقدر مواد نفتی به عمق بیشتری از خاک نفوذ کنند رفع آن آلودگی مشکلتر خواهد بود. آلودگیهای نفتی یک پیامد اجتنابناپذیر از افزایش سریع جمعیت و فرآیند صنعتی شدن است که بهدنبال آن آلودگی خاک توسط مواد هیدروکربنه نفتی به شکل وسیع در اطراف تاسیسات اکتشاف و پالایش و به شکل موضعی در مسیرهای انتقال این مواد قابل مشاهده است. برخی از باکتریها و میکرو ارگانیسمها در خاک میتوانند موجب تجزیه مواد نفتی شوند که در بخش زدودن آلودگی به روش بیولوژیکی مورد بحث قرار میگیرند. علاوه بر انتشار مستقیم این آلایندهها، غبارات حاصل از سوخت گازهای همراه نفت، طی سالیان متمادی توانسته مواد سمی و مضری به خاکهای منطقه اضافه کند هر قدر مواد نفتی به عمق بیشتری از خاک نفوذ کند، رفع آلودگی آن مشکلتر و هزینه آن چندین برابر خواهد بود.
راههای کنترل اثرات آلودگی مواد نفتی به شرح زیر است:
- جلوگیری نکردن از پخش مواد نفتی در سطح گسترده
- بهبود تهویه خاک از طریق شخمزدن و همزدن
- افزایش عناصر غذایی به خاک مانند نیتروژن و فسفر
- تلفیق خاک با میکرو ارگانیسمهای تجزیهکننده مواد نفتی
هزینههای پاکسازی محیطزیست
تا سال ۲۰۰۰ در ایالات متحده حدودا ۲ درصد از درآمد ناخالص ملی صرف پاکسازی محیطزیست و کنترل آلودگی شده است. این میزان ۵۰ درصد مبلغی است که ما برای پوشاک خود میپردازیم و ۳۳ درصد مبلغی است که به نیروهای نظامی پرداخت میشود.
پس از سال۲۰۰۰ این مبلغ به بیش از ۸/۲ درصد از تولید ناخالص ملی افزایش یافته است. به استثنای هلند، هیچ کشور دیگری به این میزان روی مشکلات زیست محیطی سرمایهگذاری نمیکند.