تعاریف کلی ایمنی
واژه (Hazard) که در تعریف علمی ایمنی آمده است، در واقع شرایطی است که دارای پتانسیل رساندن آسیب به کارکنان، تجهیزات و ساختمانها، از بین بردن مواد یا کاهش کارایی در اجرای یک وظیفه از پیش تعیین شده میباشد. هنگامی که (Hazard) وجود دارد امکان وقوع اثرات منفی یاد شده وجود خواهد داشت. کلمه (Danger) گویای قرارگرفتن در معرض یک (Hazard) است، به این ترتیب ایمنی متضاد (Danger) بوده و درصدد حذف خطرات بالفعل موجود در محیط کار میباشد.
تعریف ساده ایمنی: در فرهنگ لغت ايمني به معناي امنيت، آسايش، سلامتي و… و از نظر تعريف عبارت است از ميزان يا درجه فرار از خطر
ایمنی کامل: به معنی مصونیت در برابر هر نوع آسیب، جراحت و نابودی که با توجه به تغییر پذیری ذاتی انسان و غیر قابل پیشبینی بودن کامل اعمال و رفتار او و همچنین علل دیگر به نظر میرسد که هیچگاه ایمنی صددرصد حتی برای یک دوره کوتاه مدت وجود نداشته باشد به همین علت کارشناسان امر معمولا به جای کلمه ایمنی از اصطلاحاتی نظیر پیشرفت ایمنی، ارتقاء ایمنی و ایمنتر و غیره استفاده میکنند، از اینروست که گفته میشود ایمنی حفاظت نسبی در برابر خطرات است.
سیستم (System): عبارت است از مجموعه افراد، تجهیزات، قوانین، روشها و دستورالعملها که به منظور اجرای یک فعالیت معین در یک محیط خاص کنار یکدیگر قرار میگیرند.
ایمنی سیستم: عبارت است از بکارگیری مهارتهای فنی و مدیریتی ویژه در قالبی نظاممند و آیندهنگر به منظور شناسائی و کنترل خطرات موجود در طول عمر یک پروژه، برنامه یا فعالیت، به عبارت سادهتر ایمنی سیستم عبارت است از فرایند تجزیه و تحلیل خطرات و کنترل آنها که از فاز ایده سیستم شروع و در فازهای طراحی، ساخت، آزمایش، استفاده و کنار گذاشتن آن ادامه مییابد.
ريسك: عبارت است از امكان وقوع حادثه برحسب احتمال وقوع و شدت آن (ريسك=احتمال × شدت)
ارزيابي ريسك (Risk Assessment): به در نظر گرفتن توأم فركانس و پيامد اشاره دارد. بنابراين تخمين (ارزياب) ريسك نيازمند تحليل فركانس و پيامد خواهد بود.
خطر (Hazard): به شرایطی اطلاق میشود که دارای پتانسیل رساندن آسیب و صدمه به کارکنان، خسارات به تجهیزات، وسایل و ساختمانها و از بین بردن مواد و کاهش قدرت کارائی در اجرای یک عمل از قبل تعیین شده میباشد.
شدت خطر: عبارت است از یک توصیف طبقه بندی شده از سطح خطرات بر اساس پتانسیل واقعی یا مشاهده شده آنها در ایجاد جراحت، صدمه و یا آسیب. نشانگر جدی بودن خطر و آثار بالقوه آن میباشد.
خطر بالقوه: شرايطي كه داراي پتانسيل صدمه به افراد، خسارت به تجهيزات و ساختمانها، از بين بردن مواد و … باشد.
خطر بالفعل: واژه خطر بالفعل بيان كننده قرارگرفتن نسبي در معرض يك خطر بالقوه ميباشد ولي وقتي كه يك خطر بالقوه وجود داشته باشد الزاماً يك خطر بالفعل را به همراه نخواهد داشت.
شناسایی خطر: فرآیند تشخیص وجود یک خطر و مشخص نمودن ویژگی های آن.
حادثه (Accident): عبارت است از یک اتفاق پیش بینی نشده و خارج از انتظار که سبب صدمه و آسیب گردد.
یک رویداد برنامهریزی نشده و ناخواسته که موجب آسیب یا جراحت و یا زیان مالی میشود.
رویداد (Incident): به وقايعي ميگويند كه امكان بالقوه براي ايجاد شرايط لازم براي مرگ يا آسيبهاي جدي و صدمه به تجهيزات يا محيط زيست را به صورت بالقوه داشته باشد. (هر رویدادی که منجر به آسیب جانی یا مالی شده است یا میتوانست بشود) (Incident=accident +near miss)
شبهحادثه (Near Miss): یک رویداد برنامهریزی نشده که همه شرایط بروز حادثه را داشته، ولی بر اثر خوش شانسی (نه طراحی) بدون زیان پایان گرفته است.
تعریف حادثه ناشی از کار: حادثه ناشی از کار در ماده 60 قانون تامین اجتماعی چنین تعریف شده است: حادثه ناشی از کار عبارتست از حادثهای که در حین انجام وظیفه و به سبب آن برای بیمهشده اتفاق میافتد.
تعاریف دیگر حادثه: اتفاقی پیشبینی نشده و ناگهانی که بدون خواست شخص ایجاد میشود و برای او عوارض جسمی و روانی یا خسارات مالی بهمراه داشته باشد.
سازمان بینالمللی کار: اتفاق پیش بینی نشده و خارج از انتظار که سبب آسیب و صدمه گردد.
OHSAS 180001: رویداد ناخواسته که منجر به مرگ، بیماری، آسیب، خرابی و زیان گردد.
شاخص شدت حادثه: ميزان روزهاي از دست رفته كاري مهمترين شاخص شدت حادثه در مورد انسان است براي صدمات به اعضاء مختلف بدن برآوردهايي بر مبناي روزهاي از دست رفته كاري و يا خسارت دلاري تعيين گرديده است و براي نمونه در سال 1991 در امريكا 75000 دلار براي يك مرگ پيشبيني شده بود.
حوادث ابتدايي: حوادث ابتدايي بنيان گذار شرايط خطرناك هستند چنانچه بتوانيم آنرا كنترل كنيم از ورود به مراحل بعدي و ايجاد حادثه پيشگيري ميشود بطور مثال ساعات كار طولاني و خستگي شديد يك اپراتور و يا كاهش قدرت و كارايي يك پمپ ميتواند شرايط خطر يك حادثه را فراهم كند.
حوادث شروع كننده: اتفاقاتي كه باعث شروع حادثه ميشوند مثل ايجاد يك جرقه روي يك منبع حاوي مواد آتشگير و يا اتصال ناگهاني يك جريان داراي ولتاژ 220 به يك وسيلهاي كه با جريان 110 ولت كار ميكند.
حوادث مياني: كه به دو صورت ممكن است اتفاق افتد: تحريككننده و محدودكننده. باز بودن دربها در هنگام حريق يك عامل تحريككننده براي ادامه حريق و تشديد آن است باز شدن يك شير اطمينان در موقع بالا رفتن درجه حرارت يك بويلر، عامل پيشگيريكننده يا محدودكننده ميباشد. در صورت عدم توجه به مسائل ايمني در خطرات فرآيند حوادثي به وقوع ميپيوندد كه از نظر ميزان خسارت به چهار گروه زير تقسيم بندي ميگردند:
- حوادث خطرناك (Castrophic) اين حوادث ميتوانند موجب خسارتهاي جانبي زياد مانند مرگ و مير و يا جراحات شديد و جدي گردند مثل واژگوني يك كاميون حاوي مواد شيميايي آمونياك و پخش آن در محيط اطرف آن.
- حوادث مهم (Critical) اين حوادث موجب جراحات سخت و يا از بين رفتن يك سخت افزار يا وسيله گران قيمت ميگردند كه توقف توليد را بمدت طولاني در پي دارد مثل پيدايش نقص در شير فشار هيدروليك يك خط كه موجب انفجار يا صدمه به ساير قسمتها ميگردد.
- حوادث كوچك (Minor) حوادثي هستند كه جراحت كمي ايجاد كرده و يا صدمات كمي به دستگاهها ميزنند مثل باز ماندن يك شير اتوماتيك در مسير يك ماده شيميايي و سر رفتن تانكر محتوي آن.
- حوادث كم اهميت (Negligible) بر حادثهاي كه منجر به جراحت نشده و صدمهاي به دستگاه نزند و مشكلي در توليد ايجاد نكند مثل كاهش قدرت اقتصادي يك كارخانه كه منجر به تعطيلي كارخانه گردد.
با توجه به دستهبندي فوق در ابتدا مهندس ايمني بايد بداند كه چه سطحي از ايمني را مطلوب تلقي كند يا به عبارتي ديگر ميزان هزينه پيشگيري از حوادث براي كارفرما قابل قبول است تا اهداف كلي ايمني كارخانه را تدوين نمايد
عدم انطباق: هرگونه انحرافی از استانداردهای کاری، دستورالعملها، روشهای اجرایی، مقررات، عملکرد نظام مدیریتی و غیره که مستقیم یا غیر مستقیم منجر به جراحت، بیماری، خرابی اموال، تخریب محیط کار و یا ترکیبی از این موارد گردد.
AFR (ضريب تكرار حادثه Accident Frequency Rate): بيانگر تعداد حوادث در يك مدت معين به ساعات كار مفيد كارگران در همان ساعت براي 500 كارگر است.
ASR (ضريب شدت حادثه Accident Severity Rate): اين ضريب بيانگر روزهاي از دست رفته بعلت حوادث در يك مدت معين به ساعت كار سودمند كارگران در همان مدت براي 500 كارگر است.
اعمال ناایمن: عبارت است از انجام هر نوع کاری که توسط یک یا چند کارگر به گونهای که احتمال بروز یک حادثه افزایش یابد.
اعمال ناایمن
1- عدم وجود استانداردهای شغلی در انجام کار
2- نداشتن آموزش کافی
3- ناتوانی جسمی، روحی و عدم تطابق با استانداردها
4- نامناسب بودن استانداردها و عدم بازنگری آنها
5- نبود تشویق در تولید و عدم وجود نظارت کافی
6- فشار کاری زیاد
شرایط ناایمن: عبارت است از تمام شرایطی که ممکن است یک کارگر در معرض انواع خطرات فیزیکی، شیمیائی، ارگونومیکی، مکانیکی و… قرار بگیرد، بدون اینکه خودش امکان پیشگیری از این مواجهه را داشته باشد.
ممیزی: بررسی نظام یافته به منظور تعیین اینکه آیا فعالیتها و نتایج مربوط با برنامههای طرحریزی شده مطابقت دارند و آیا این طرحها به طور موثری اجرا میشوند و برای دستیابی به خط مشی و اهداف کلان سازمان متناسب میباشند.
منظور از ایمن و غیر ایمن چیست؟ یک مکان، یک کار معین و یا یک دستگاه زمانی ایمن انگاشته میشود که احتمال خطر مرگ، مجروح شدن و یا ابتلا به بیماری برای کسانیکه در آنجا بوده یا با آن دستگاه کار میکنند در حد قابل قبول پایین باشد. به طور کلی، میتوان چنین گفت که میزان خطر قابل قبول با پایین آمدن سطح ایمنی، افزایش و با افزایش سطح ایمنی کاهش مییابد. در واقع بهداشت حرفهای بیماریها را کاهش میدهد و ایمنی صنعتی به کاهش تمام خطرات میپردازد.
ایمنی صنعتی
مهندسی ایمنی صنعتی: با توجه به تعریف ایمنی، مهندسی ایمنی عبارت است از «مقررات یا نظامی که برای کاهش وقوع حوادث از طریق حذف یا کنترل خطرات بکار میروند».
در مهندسی ایمنی صنعتی مسائلی که ایمن کردن محیط کار مورد توجه قرار میگیرند عبارتند از:
الف- پیشگیری از حوادث
ب- عوامل انسانی
ج- طراحی و جانمایی دستگاهها و تجهیزات
د- مدیریت و راهبری ایمنی
ه- آموزش
و- بازرسی
حیطه فعالیت مهندسی ایمنی امروزه گستردهتر شده است و به شاخهها و گرایشهای گوناگون دانشگاهی گسترش یافته است که عبارت است از:
- مدیریت خطر
- پیشگیری از خطرات
- مهندسی آتشسوزی
- کنترل خطر
مدیریت و راهبری ایمنی: مدیریت، مسئول ایمنی و بهداشت کارکنان است، همانگونه که یک مدیر برای بهرهوری و سودآوری مسئولیتی سنگین دارد، در مورد ایمنی و بهداشت نیز چنین وضعیتی صادق است تولید از دست رفته ممکن است از طریق بهبود مدیریت مجددا بدست آید. اما هیچ راهی برای جبران تلفات انسانی که در نتیجه بروز حوادث حاصل میشود، وجود ندارد. این نکته مورد توافق متخصصان علم مدیریت است که تنها 15 درصد از مشکلات سازمان یا کارخانه ممکن است بوسیله کارکنان حل و کنترل شود، در صورتیکه 85 درصد این مشکلات را میتوان از طریق مدیریت مهار کرد.
عوامل اصلی در مدیریت ایمنی:
1- برنامهریزی ایمنی
2- سازماندهی ایمنی و فعالیتهای آن
3- هدایت برنامههای ایمنی
4- کنترل عملکردها و نتایج حاصله
تعریف پیشگیری: کلیه اقداماتی که در جهت جلوگیری یا کاهش درصد وقوع حادثه انجام میشود. مثال: کلیه اقدامات و ابزارهایی که جهت جلوگیری از بروز حادثه در یک بنا نهادینه میشود و یا رعایت نکات ایمنی که در هنگام ساخت بنا در نظر گرفته میشود را در بر میگیرد.
تعریف پیشبینی: کلیه اقداماتی که جهت جلوگیری از بروز حادثه در ذهن متصور میگردد.
تفاوت پیشبینی و پیشگیری: پیشبینی عمل ذهنی است و فقط در ذهن است و به عمل و اجرا در نیامده است. بطور مثال هنگام عبور از خیابان به طرفین نگاه میکنیم و خیابان را مورد بررسی قرار میدهیم و مشاهده میکنیم که خطر تصادف با وسیله نقلیه وجود دارد یعنی خیابان را مورد بررسی قرار میدهیم و سپس پیشبینی میکنیم چه خطراتی ما را تهدید میکند و همچنین راههای فرار از آن خطرات را و زمانی که برای جلو گیری از خطرات اقدام به کشیدن خطوط عابر پیاده مینماییم و یا پل عابر پیاده نصب مینماییم در این مرحله وارد پیشگیری شدهایم یعنی از مرحله ذهن خارج و به مرحله عمل درآمده است.
سلامت Health: حفاظت جسم و روح افراد از مواد، فرایندها و روشهای اجرایی
پايينترين مقدار ممكن/As Low As Reasonably Practicable: براي كاهش ريسك به سطحي قابل قبول (پايينترين مقدار ممكن)، بايستي يك نگرش متعادل نسبت به جنبههاي مختلف از نظر زمان، نوع مشكل، ميزان سختي و هزينه دستيابي انجام گيرد. يعني با بكارگيري تمامي امكانات و توان موجود در شركت براي كاهش ريسكها بر اساس اولويتبندي تعيين شده براي آنها اقدام نمود.
اهداف راهبردي/Strategic Objectives: اهداف راهبردي به اهداف بلندمدتي اطلاق ميشود كه شركت در راستاي فعاليت خود، براي رسيدن به آرمان مصوب شركت بايستي به آنها برسد. اين اهداف در برگيرنده اهداف كلان كيفيت زيست محيطي، ايمني و بهداشت شغلي نيز ميباشند (دوره زماني اين اهداف 3 تا 5 ساله ميباشد)
خط مشي/Policy: سندي است كه جهتگيري كلي شركت را در خصوص كيفيت، ايمني، محيط زيست، HSE و FMEA بيان مينمايد.
برقراري روش اجرائي/ (Maintain procedures): مقصود از اين واژه برقراري و حفظ روشهاي اجرائي است كه تاكنون وجود نداشته است.
بازبيني فعاليتها/Monitoring Activity: بازبيني به تماميبازرسي ها، آزمايشها، كنترلها، تنظيمهاي مديريت HSE مربوط به كار اطلاق ميگردد.
معيار كارآئي عملكرد/Performance Criteria: معيار كارآئي عملكرد به يك استاندارد قابل اندازهگيري اطلاق ميگردد كه از سوي مديريت شركت براي اجراء يك فعاليت يا عنصري از سيستم برقرار گرديده است.
تمرين/Practice: به روشهاي پذيرفته شده يا راههاي به نتيجه رسانيدن وظايف اطلاق ميگردد.
روش اجرايي/Procedure: به تعيين گامهاي انجام يك عمليات معين در يك موقعيت مشخص كه بصورت مكتوب تهيه شده، اطلاق ميگردد.
معيارهاي پوشش/Screening Criteria: به مقادير يا استانداردهائي اطلاق ميشود كه بوسيله آنها ميتوان اهميت عامل خطر يا اثرات آن را مورد قضاوت قرار داد. اين موارد بايستي بر اساس اطلاعات علمي و فني در داخل شركت يا توسط مراجع قانونگذاري تهيه گردند.
نظام ضبط و ربط در محيط كار (House Keeping): اين نظام با حذف و كاهش عوامل آلاينده محيط كار، فراهم نمودن ايمني شغلي از طريق مشخص نمودن حوزههاي كاري، كاهش نرخ حوادث از طريق كمكردن ريخت و پاشهاي محيط كار، كمكردن ضايعات، سهولت در جابجايي وسايل و … ميباشد.
MSDS (برگه اطلاعات ايمني مواد Material Safety Data Sheet): برگه اطلاعات ايمني مواد يا فرآيندهاي شيميايي را در بر ميگيرد. اين برگه اطلاعات پيرامون موارد زير را در بر ميگيرد:
1- نام ماده و شركت سازنده 2- تركيب شيميايي و اجزاء تشكيلدهنده 3- شناسايي خطر 4- مقدرات كمكهاي اوليه 5- مقدرات و نحوه اطفاء حريق 6- نحوهي كار با ماده و انبارداري 7- نحوه واكنش و عكسالعمل نسبت به رها شدن تصادفي 8- كنترلهاي تماس و حفاظت فردي 9- خواص فيزيكي و شيميايي 10- واكنشپذيري و پايداري 11- اطلاعات سمشناسي 12- اطلاعات زيستمحيطي 13- ملاحظات دفع 14- اطلاعات حمل و نقل 15- اطلاعات قانوني 16- اطلاعات ديگر..
Tag out-Lock out: تكنيكي است به منظور پيشگيري از راهاندازي و آزاد شدن اتفاقي منابع انرژي كه ذخيره شدهاند و هنگام كاربرد يك ماشين يا قطعهاي از آن كه در دست تعمير است قرار دارد. به عبارت ديگر يك قطعكننده يا هر وسايل مكانيكي ديگري كه بتواند به طور فيزيكي از انتقال و يا آزاد شدن انرژي ذخيره شده ممانعت به عمل آورد.
Anomaly (عوامل بالقوه آسيبرسان): به شرايط يا اعمال ناايمني گفته ميشود كه پتانسيل ايجاد يك حادثه را در برداشته باشد. به عبارت ديگر يك فاكتور حادثه محسوب ميشود كه درصورت جمع شدن با يك يا چند عامل ديگر باعث بوجود آمدن حادثه ميشود.
IMS (سيستم مديريت يكپارچه Integrated Management System)
سیستم 5S: نظامي است كه در ژاپن به صورت نمادينه به كار گرفته شد و اهداف زير را دنبال ميكند: پيشگيري از حوادث، كاهش وقفه كاري، كنترل عمليات توليد، افزايش بهرهوري در محيط كار)
- آموزش فرهنگ كاري Seiketus
- نظافت Shitsuke
- حفظو نگهداري Seiso
- نظم و ترتيب Seition
- پاكسازي Seiri
LTA) Lost Time Accident): (زمان از دست رفته حادثه): عبارت است از مدت زماني كه فرد به علت بروز حادثه و ايجاد جراحت قادر به انجام كار نميباشد.
PPE: وسايلي كه جهت حفاظت فرد از بيماريها و آسيبهاي شغلي در نتيجه مواجهه با عواملي مثل عوامل شيميايي، راديولوژي، مكانيكي، فيزيكي و … فرد را در محیط كار حفظ ميكند.
Tool Born Meeting (TBM) (آموزش قبل از شروع كار): نكات مهم ايمني كه قبل از شروع كار هر روز صبح براي افراد و كاركنان گفته ميشود.
Permit to Work (مجوز شروع كار ايمن): گواهي مكتوبي است كه انجام عمليات معين توسط افراد مشخص و در يك محل معين و در يك زمان معين را مشخص كرده و در اين مجوز بيان ميگردد كه چه اقداماتي انجام شده و يا بايستي انجام گيرد تا به هنگام انجام عمليات از خطرات پيشگيري به عمل آيد.